Quốc gia Thổ Nhĩ Kỳ và Hồi giáo – Phần 2

Hồi giáo ra đời năm 622 với vai trò của Mô-ha-mét. Sau khi xác lập được vị trí trong xã hội ả-rập, mặc dù Mô-ha-mét qua đời, mâu thuẫn nội bộ khỏ gay gắt, nhưng Hồi giáo vẫn tiến hành các cuộc viễn chinh truyền bá vào các dân tộc khác ở phía Đông như Si-ri, Ba Tư, Ai Cập, Tây Bắc ấn Độ; ở phía Tây đến các thành phố Bắc Phi, rồi vượt biển vào Tây Ban Nha, châu Âu. Và chỉ hơn một thế kỷ, giữa thế kỷ VIII, người ả-rập Hồi giáo đã làm chủ thực sự trên một vùng đất rộng lớn nối liền Đông – Tây trong khi họ đang còn là một dân tộc lạc hậu.

Từ thế kỷ VIII đến thế kỷ XI, Hồi giáo tiếp tục bành trướng vào sâu trong lục địa châu Phi, mở rộng sang ấn Độ, Trung Quốc, Tây á, Trung á. Thời kỳ này, trung tâm Hồi giáo chuyển từ Đa-mát sang Bát-đa, vai trò của người Ba Tư vượt lên lấn lướt vai trò của người ả-rập, Hồi giáo được bổ sung nhiều yếu tố của văn hóa Ba Tư.

Từ thế kỷ XII, Hồi giáo phải đương đầu với hai thế lực: Ở phía Tây là cuộc thập tự chinh kéo dài hai thế kỷ từ năm 1096 đến năm 1270 của Giáo hội Công giáo và thế lực phong kiến châu Âu; ở phía đông là quân Nguyên Mông hùng mạnh và thiện chiến. Tuy nhiên, kết cục thế lực Hồi giáo không những không bị suy giảm mà lại được củng cố và mở rộng.

Thế kỷ XI, XV, XVI trở đi Hồi giáo truyền vào khu vực Đông Nam Á. Tuy nhiên khác với các cuộc truyền giáo trước đó, Hồi giáo đến vùng Đông Nam Á chủ yếu bằng con đường hòa bình. Đến đầu thế kỷ XXI, Hồi giáo là tôn giáo lớn nhất thế giới với khoảng 1,350 triệu tín đồ ở năm khu vực: Bán đảo Ả-rập, Bắc Phi, Tây Á, Trung Nam Á, Đông Nam Á.

Trong lịch sử phát triển Hồi giáo, Thổ Nhĩ Kỳ được coi là một trong những vùng truyền giáo mang tính đặc thù. Năm 1020, những người theo Hồi giáo ở vùng Trung Á đã tràn xuống A-na-tô-li-a, lúc này thuộc đế quốc Bi-zăng-tin (Đông La Mã). Những người Tuyếc Trung Á đã theo Hồi giáo từ trước khi đến chính phục miền A-na-tô-li-a bằng vũ lực, nhưng khác với các cuộc chinh phục mở rộng nước Thánh của những đoàn quân Hồi giáo từ Bán đảo Ả-rập, họ không bắt những người tại chỗ bỏ tôn giáo của mình đang theo để theo Hồi giáo, không tàn phá hoặc chiếm lĩnh những cơ sở tôn giáo, biến nó thành cơ sở Hồi giáo, mà để cho sự chuyển biến diễn ra trong hòa bình- tự chuyển biến. Đặc điểm này rất quan trọng đến đời sống Hồi giáo, hay nói cách khác là tính cách Hồi giáo của Thổ Nhĩ kỳ sau này.

Điều rất dễ nhận thấy khi đến Thổ Nhĩ Kỳ, nếu không nhìn các Thánh đường Hồi giáo đồ sộ mái vòm tháp cao vút mang nét đặc trưng về kiến trúc Hồi giáo, thì khó có thể nhận ra đây là đất nước Hồi giáo như khi ta đến các nước Hồi giáo ở cùng khu vực. Trước hết về ăn mặc, ở Thổ Nhĩ Kỳ phụ nữ ra đường chỉ có rất ít người mặc y phục truyền thống của Hồi giáo với tấm khăn che mặt, đa số phụ nữ mặc bình thường, thậm chí họ mặc váy hoặc quần Jin, áo phông có chữ và hình vẽ trang trí. Trên đường phố, đó đây vẫn có nhà hàng, cửa hiệu, thậm chí bán cả rượu, bia, thuốc lá- điều tối kỵ đối với Hồi giáo,… Ngay cả năm cốt đạo được các nước Hồi giáo trong khu vực thực hiện nghiêm túc, nếu không sẽ bị phê phán, lên án, thì ở Thổ Nhĩ Kỳ đôi khi thực hiện mang tính chất tượng trưng, đại diện. Tuy hình thức thì như vậy, nhưng tín đồ Hồi giáo Thổ Nhĩ Kỳ đều có niềm tin và tình cảm tôn giáo sâu đậm và mãnh liệt. Trong nhiều cuộc điều tra, khảo sát của các cơ quan chuyên môn ở trong nước và quốc tế đều đưa ra những chỉ số liên quan đến tôn giáo của Thổ Nhĩ Kỳ không khác các nước trong khu vực.

Hiện nay, ở Thổ Nhĩ Kỳ có 98% dân số theo Hồi giáo, trong dó chủ yếu là Hồi giáo dòng Suni, với khoảng 70.000 thánh đường ở 81 tỉnh thành trong cả nước. Ngoài Hồi giáo, ở Thổ Nhĩ Kỳ còn có các tôn giáo khác như Công giáo, Tin lành, Do Thái giáo, Chính thống giáo,…

Hiến pháp Thổ Nhĩ Kỳ công nhận quyền tự do tôn giáo đối với mọi công dân, cộng đồng các tôn giáo đều được sự bảo vệ của nhà nước (Điều 25). Tuy là một đất nước mà Hồi giáo chiếm đa số nhưng luật pháp quy định các tôn giáo đều bình đẳng và được pháp luật bảo vệ, nghiêm cấm sự phân biệt đối xử vì lý do tôn giáo. Trong khi thực hiện quyền tự do tôn giáo của mình, các cá nhân và tổ chức tôn giáo phải tuân thủ pháp luật và chịu sự chi phối của luật pháp.

Do đặc trưng mang tính lịch sử của mối quan hệ giữa tôn giáo và nhà nước, ở nhiều nước Hồi giáo, tôn giáo thường lấn lướt và chi phối nhà nước, luật lệ Hồi giáo vượt trên luật pháp nhà nước. Hiểu rõ đặc điểm này, là một quốc gia Hồi giáo chiếm đa số nên khi nền Cộng hòa Thổ Nhĩ Kỳ được thành lập đã khẳng định thể chế nhà nước Thổ Nhĩ Kỳ mới là nhà nước thế tục, tách giáo hội ra khỏi nhà nước, luật lệ Hồi giáo không ảnh hưởng và chi phối đến luật pháp nhà nước, luật lệ Hồi giáo chỉ áp dụng trong Hồi giáo. Không những thế, luật pháp Thổ Nhĩ Kỳ quy định tôn giáo không được can thiệp hoặc tham gia vào các hoạt động chính trị, không được lập các đảng phái tôn giáo; đồng thời các đảng phái không được nhân danh đại diện cho một niềm tin tôn giáo nào.

Cơ quan nhà nước về tôn giáo của Thổ Nhĩ Kỳ cũng khác nhiều nước Hồi giáo ở Trung Đông, Bắc Phi. Sau khi bỏ mô hình Bộ Hồi giáo, nhà nước Thổ Nhĩ Kỳ thành lập Cơ quan phụ trách về các vấn đề tôn giáo. Vì là đất nước Hồi giáo, vấn đề Hồi giáo là lớn nhất nên Cơ quan phụ trách về tôn giáo thực chất là Cơ quan phụ trách Hồi giáo. Người đứng đầu cơ quan này là chức danh chủ tịch (Mufy) có hàm cấp tương đương bộ trưởng. Ở các tỉnh, thành phố, thị trấn đều có Cơ quan phụ trách về tôn giáo. Cơ quan phụ trách các vấn đề tôn giáo ở trung ương có các đơn vị chuyên trách (tương đương cấp vụ), như: giáo dục và đào tạo giáo sỹ, lễ nghi, hành hương, từ thiện xã hội, xuất bản,… Khác với các cơ quan quản lý nhà nước về tôn giáo thường thấy ở một số quốc gia, chức năng của Cơ quan phụ trách về tôn giáo các cấp ở Thổ Nhĩ Kỳ có nhiệm vụ hỗ trợ cho các hoạt động tôn giáo. Cơ quan phụ trách các vấn đề tôn giáo còn có nhiệm vụ giám sát hoạt động của các Thánh đường và có trách nhiệm quản lý các giáo sỹ (Imâm)- người đứng đầu tại các Thánh đường Hồi giáo.

Hỗ trợ, đúng hơn là lồng vào trong cơ cấu của Cơ quan phụ trách các vấn đề tôn giáo ở cấp trung ương có Hội đồng Tôn giáo tối cao (cơ chế hai trong một). Hội đồng này được thành lập đầu tiên từ năm 1966. Đây là cơ cấu quyền lực cao nhất của Hồi giáo Thổ Nhĩ Kỳ. Theo quy định, Hội đồng Tôn giáo tối cao gồm 18 thành viên là những vị giáo sỹ Hồi giáo có uy tín nhất, trong đó có 14 vị được bầu, còn 04 vị do Cơ quan phụ trách các vấn đề tôn giáo cử với nhiệm kỳ 05 năm. Giúp việc cho Hội đồng Tôn giáo tối cao là lực lượng các chuyên gia, các nhà nghiên cứu về Hồi giáo (năm 2011 có 35 người, sắp tới sẽ tăng lên 48 người) và các trợ lý của chuyên gia. Hội đồng Tôn giáo tối cao có nhiệm vụ: đề xuất với chính phủ các chính sách về Hồi giáo và văn hóa hồi giáo; giải đáp các vấn đề liên quan đến Hồi giáo; nghiên cứu Hồi giáo trong nước và ngoài nước; điều hành việc biên dịch các ấn phẩm về Hồi giáo; chấp thuận việc xuất bản các ấn phẩm Hồi giáo; chủ trì các hội nghị về Hồi giáo quốc tế (đã tổ chức 4 cuộc hội nghị quốc tế về Hồi giáo với quy mô lớn), các hội thảo chuyên đề về Hồi giáo (như: đức tin, Halal, lịch sử,…); phối hợp với Cơ quan phụ trách về tôn giáo hướng dẫn về lễ nghi, hành hương, giáo dục Hồi giáo, đào tạo giáo sỹ,… Tổng số Imâm và đội ngũ chuyên trách của cơ quan phụ trách về tôn giáo các cấp ở Thổ Nhĩ Kỳ là 155.000 người (trong đó Imâm là 70.000).

Ở Thổ Nhĩ Kỳ, giáo dục tôn giáo là việc bắt buộc, dưới sự giám sát của chính phủ thông qua Bộ Giáo dục. Theo quy định, từ lớp 4 trở lên phải thực hiện giáo dục tôn giáo mà chủ yếu là giáo dục Hồi giáo. Việc giáo dục Hồi giáo đến bậc trung học có chương trình nâng cao dành cho những học sinh có định hướng hoạt động tôn giáo chuyên nghiệp- Imâm (gọi là Imâm Hatip School). Những học sinh tốt nghiệp các trường Imâm Hatip Schoool sẽ được lên học ở các Khoa Thần học của các trường đại học hoặc các Trường Thần học. Hiện nay ở Thổ Nhĩ Kỳ có 500 trường Imâm hatip School, 50 khoa thần học ở các trường Đại học. Riêng số học viên, nghiên cứu sinh thần học người nước ngoài ở Thổ Nhĩ Kỳ là 71.000 người. Điểm đáng quan tâm, trong chương trình giáo dục Hồi giáo, các nhà trường còn giáo dục cho các học sinh hiểu biết về các tôn giáo khác như Do Thái giáo, Ki-tô giáo, Phật giáo,… Ngay ở các Trường Thần học, Khoa thần học đều có cả bộ môn, thậm chí là khoa riêng về các tôn giáo khác như: Phật giáo, Ki-tô giáo, Ấn Độ giáo,…* Một số khoa thần học lớn ở Ankara, Ixtanbun thường xuyên mời các giáo sỹ cao cấp, các nhà thần học của Vatican, các nhà nghiên cứu Phật giáo, Hin-đu giáo ở các nước Nhật Bản, Ấn Độ, Hàn Quốc,… sang trao đổi và giảng dậy.

Các nhà lãnh đạo Hội đồng Tôn giáo tối cao cũng như các quan chức Chính phủ Thổ Nhĩ Kỳ đều cho rằng chính việc giáo dục tôn giáo- Hồi giáo đã trang bị và định hướng cho người dân những giá trị dân chủ, giá trị Hồi giáo chân chính, tránh được sự thâm nhập của các luồng Hồi giáo cực đoan.

Một vấn đề tôn giáo liên quan đến chính trị của Thổ Nhĩ Kỳ là đã nhiều lần bị các nước EU khước từ không kết nạp trở thành thành viên với lý do chưa đủ điều kiện, cho dù sau khi tuyên bố thành lập nền Cộng hòa đầu thế kỷ XX Thổ Nhĩ Kỳ đã xác định đường lối “hướng Tây” (ngả sang phương Tây) và trở thành thành viên NATO. Theo một số nhà bình luận thế giới, phương Tây lo ngại khi kết nạp Thổ Nhĩ Kỳ vào EU sẽ mở ra cơ hội

* Khoa Thần học, Trường Đại học Marmara, Ixtanbun được thành lập năm 1959, hiện có 400 giảng viên có 2.400 sinh viên, 750 học viên thạc sỹ, 200 nghiên cứu sinh tiến sỹ, thư viên của khoa có 14.000 đầu sách. Trong chương trình giảng dậy có các bộ môn: Lịch sử, triết học, lôgic học, tôn giáo nguyên thủy, tôn giáo châu Á, Ki-tô giáo,…

thuận lợi cho lực lượng Hồi giáo thâm nhập châu Âu. Mặc dù việc Thổ Nhĩ Kỳ có trở thành thành viên EU cho đến nay vẫn còn đang treo, nhưng nền kinh tế của nước này đã phát triển khá mạnh trong thời gian qua, trở thành thành viên nhóm G.20 một cách nhẹ nhàng và đang đứng vững trong cơn lốc suy thoái, nợ công của các nước EU hiện nay.